FASIHI LINGANISHI YA KISWAHILI NA TAFSIRI

FASIHI LINGANISHI YA KISWAHILI NA TAFSIRI 1.0 Utangulizi Makala haya yanalenga kufanya uchunguzi katika kazi mbalimbali za fasihi ya K...

FASIHI LINGANISHI YA KISWAHILI NA TAFSIRI

1.0 Utangulizi

Makala haya yanalenga kufanya uchunguzi katika kazi mbalimbali za fasihi ya Kiswahili zilizotafsiriwa. Katika uchunguzi huu, vitu tutakavyoangalia ni pamoja na mapitio ya fasihi za Kiswahili zilizotafsiriwa, tathimini ya mapitio hayo kwa kuangalia utanzu uliotafsriwa zaidi, lugha zilizojitokeza zaidi katika tafsiri hizo na kisha tutaangalia utanzu unaokabiliwa na changamoto nyingi zaidi wakati wa kutafsiri. Pia tutaangalia uchambuzi wa kazi teule kwa kuangalia kama ni tafsiri  bora au mbovu na kuangalia mchango wa kazi hiyo katika fasihi linganishi ya kiswahili pamoja na chagamoto zitokeazo wakati wa kufasiri matini za kifashi.Na mwisho kabisa ni hitimisho juu ya mjadala huu.

2.0 Usuli

Dhana ya Fasihi linganishi kwa kumrejelea Henry Remak (1971) anafasili fasihi linganishi kama uwanja wa kifasihi unaohusika na uchunguzi na mahusianao ya kifasihi nje ya mipaka ya nchi moja, pia kati ya fasihi na fani nyinginezo. Kwa maelezo haya ya Remak tunachoweza kusema ni kwamba fasihi linganishi haiishii kuangalia mahusino ya kifasihi peke yake bali huangalia mahusiano kati ya fasihi na fani nyinginezo zisizo za kifasihi.

Kwa upande wa tafsiri, Catford akinukuliwa na Mwansoko (2006) anasema tafsiri ni kuchukua mawazo yaliyo katika maandishi kutoka lugha moja (lugha chanzi) na kuweka badala yake mawazo yanayolingana katika lugha nyingine (lugha lengwa).

Kwa ujumla tafsiri ni mchakato wa uhawilishaji wa mawazo, ujumbe au maana katika maandishi kutoka lugha moja hadi nyingine (kutoka lugha chanzi kwenda lugha lengwa).

3.0 Mapitio ya kazi zilizotafsiriwa

Tafsri imeonekana kuwa nyenzo muhimu sana katika kukuza na kusambaza fasihi. Katika uaandaaji wa makala haya data zilizokusanywa za kazi za kifashi zilizotafsiriwa ni kumi na tatu (13), kazi hizi zimeoneshwa vizuri katika jedwali hapo chini. Kwa kuangalia data hizi tunaweza kuona mchango wa tafsri katika fasihi ya Kiswahili. Tafsiri imesaidia kuingiza utanzu mpya wa fasihi andishi katika fasihi ya Kiswahili, hapo mwanzo kabla ya tafsri, fasihi ya kiswahili haikuwa na utanzu wa tamthilia lakini kwa kutumia tafsiri hivi sasa tamthilia ni moja kati ya tanzu muhimu katika fasihi ya Kiswahili. 

Vilevile tafsiri imesaidia kueneza fasihi ya Kiswahili na utamaduni wake, kuna kazi za fasihi ya kiswahili zilizotafsiriwa kwa lugha nyingine za kigeni kwa mfano riwaya ya “Utengano” imetafsiriwa kama “Separazione” katika lugha ya kiitaliano, hii inaashiria kuwa fasihi ya kiswahili imeenea hadi mataifa mengine. Pia tafsiri inakuza lugha ya fasihi husika, kupitia tafsiri msamiati mpya unaingia katika lugha husika, tukijua kwamba lugha ndio mhimili wa fasihi, kwa hiyo msamiati ukiimarika fasihi pia huimarika.

Jedwali hili hapa chini linaoonesha data zilizokusanywa zinazoonesha fasihi ya Kiswahili iliyotafsiriwa ama kutoka lugha ya Kiswahili kwenda lugha ya kigeni au kutoka lugha yakigeni kwenda lugha ya Kiswahili.

Jedwali la data za vitabu vilivyotafsiriwa

Jina la kitabu	Utanzu	Mfasiri	Wakati	Lugha husika
Barua ndefu kama hii	Riwaya	Charles Maganga	1994	Kiingereza-Kiswahili
Kusanyiko la mashairi	Ushairi	Ally A. Jahadhymy	1975	Kiingereza-Kiswahili
Tufani	Tamthilia	Samweli S. Mushi	1969	Kiingereza-Kiswahili
Shetani msalabani	Tamthilia	Ngugi Wa Thiong’o	1982	Kiingereza-Kiswahili
Wimbo wa Lawino	Ushairi	Paul Sozigwa	1975	Kiingereza-Kiswahili
Mtawa Mweusi	Tamthilia	Ngugi Wa Thiong’o	1970	Kiingereza-Kiswahili
The freeing of slaves in East Africa	Riwaya	EALB	1967	Kiswahili-Kiingereza
Separazione	Riwaya	Flavia Aiello	2005	Kiswahili-Kiitaliano
Mkaguzi wa Serikali	Tamthilia	Joshua Madumulla	1999	Kiingereza-Kiswahili
Hadithi ya Mvuvi na Samaki wa Dhahabu	Tamthilia	Joshua Madumulla	2001	Kiingereza-Kiswahili
Nitaolewa Nikipenda	Tamthilia	Clement M. Kabugi	1982	Kiingereza-Kiswahili
Orodha	Tamthila	Saifu D. Kiango	2006	Kiingereza-Kiswahili
Mabepari wa Venisi	Tamthilia	J.K Nyerere	1969	Kiingereza-Kiswahili

4.0 Tathimini ya mapitio ya kazi zilizotafsriwa

Kulingana na data zilizokusanywa tunaweza kuona utanzu uliotafsiriwa sana kutoka lugha za kigeni hususani Kiingerza ni tamthilia, hii ni kutokana na sababu zifuatazo:

Kwa lengo la kujifunza utamaduni wa kigeni lakini pia wasanii walipata fursa ya kujifunza mbinu za utunzi wa utanzu huu kwani ulionekana kuwa ni mgeni katika mazingira ya kiafrika.Kwa ajili ya kusomwa na kuigizwa, (Mwansoko 2006). Pia kwa lengo la kufikisha maudhui fulani katika jamii ya lugha lengwa.

Sababu nyingine ya kufasiri kazi za kifasihi hususani tamthilia ni kukuza lugha zenye maandishi machanga (G. Ruhumbika 2003). Lugha nyingi za kiafrika Kiswahili kikiwa ni miongoni mwao hazikuwa zimeendelea sana kimaandishi, hasa maandishi ya kifasihi, kwa hiyo tafsiri za tamthilia zililenga kukuza maandishi ya lugha ya kiswahili. Na vilevile tamthilia ilitasiriwa sana kwa lengo la kuongeza machapisho ya fashi ya Kiswahili.

Lugha zilizojitokeza sana katika kufanikisha suala la tafsiri, kwa mujibu wa data zilizokusanywa ni Kiswahili na Kiingereza. Hii ni kwa sababu wafasiri wengi walikuwa wanamudu vizuri lugha hizi mbili kuliko lugha nyingine za kigeni.

Katika ukusanyaji wa data hizi imegundulika kwamba utanzu unaokabiliwa na changamoto zaidi katika kufasiri ni utanzu wa ushairi. Changamoto hizi hutokana na vitu kama vile: Lugha yake kuwa ngumu na ya kisanaa, kutumia maneno ya mkato na machache, matumizi ya lugha ya kitaswira, muundo na mtindo wake kuwa tofauti na tanzu nyingine, kwa mfano urari wa vina na mizani ni moja ya vipengele muhimu katika ushairi na ni vipengele ambavyo huleta changamoto sana katika kufasiri mashairi.

Namna ya kuziepuka changamoto hizi Mwansoko (2006) akimnukuu Newmark 1988 amependekeza njia zifuatazo: Kuchagua aina ya ushairi katika lugha lengwa inayoshabihiana na lugha chanzi au iliyo mwafaka zaidi kwa matini lengwa yake.Mfasiri hushughulikia tamathali za semi, picha na istiari zote katika shairi na kuzifasiri ipasavyo katika lugha lengwa. Kusawazisha shairi. Pia mfasiri anapaswa kufasiri vipengele vya shairi kulingana na jinsi linavyomwingia   na kumwathiri yeye.

Kwa kuzingatia vipengele hivi angalau mfasiri anaweza kukabiliana vyema na changamoto za kufasiri ushairi.

5.0 Uchambuzi wa kazi teule “Nitaolewa nikipenda”

“Nitaolewa nikipenda” ni tamthilia iliyoandikwa na Ngugi Wa Thiong’o na Ngugi Wa Mirii, awali kwa lugha ya Gikuyu kama “Ngaahika Ndeenda” na baadaye akaitafsiri kwa lugha ya Kiingereza kama “I will marry when I want”. Tafsiri ya Kiswahili ilitoka katika lugha ya Kiingereza na tafsiri hii ilifanywa na Clement M Kabugi (1982). Kwa kweli tunaweza kusema tafsiri ya “Nitaolewa 

Nikipenda” ni tafsiri bora ya fasihi. Kwa mujibu wa Hassan (2011) anaonesha sifa za tafsiri ya kifasihi kuwa ni pamoja na: Fasihi iliyotafsiriwa lazima ionyeshe hisia, izingatie fani na maudhui, iwe ina ruhusu ufafanuzi wa maana tofautitofauti, inatumia mbinu maalumu ili kuibua athari za kimawasiliano, inatabia za kupindisha kaida za lugha, inaelezea hisia binafsi.

Kwa ujumla vipengele hivi vimezingatiwa kwa kiasi kikubwa katika tafsiri ya “Nitaolewa Nikipenda”. Mfasiri amejitahidi katika kuifanya matini lengwa ifanane na matini chanzi. Amefanikiwa kufasiri kwa kuzingatia mtindo wa kiuandishi wa tamthilia ya matini chanzi. Matini chanzi imeandikwa kwa mtindo wa kishairi lakini pia tunaona tafsri yake imeandikwa kwa mtindo huohuo, hili ni suala muhimu sana katika kufasiri matini za kifasihi, hivyo tunaweza kusema kipengele hikikimefanikiwa.

Vilevile tafsiri imezingatia muundo wa matini chanzi, matini chanzi inamuundo wa matendo matatu na hivyo ndivyo inavyoonekana katika matini lengwa. Pia katika uhawilishaji wa vipengele vya kisanaa kama vile nyimbo, tamathali za semi na nahau, kwa kiwango kikubwa zimetafsiriwa kwa ubora unaohitajika. Mfano wa wimbo uliotafsiriwa vizuri:

Kiingreza                                                                             Kiswahili

Wangeci the beautiful one                                               Wangeci kisichana kizuri

Wangeci the beautiful one                                               Wangeci kisichana kizuri

With the body slim and straight like eucalyptus               Kizuri kama malaika

With the body slim and straight like eucalyptus uk.23     Kizuri kama malaika uk.29

Ukiangalia kwa haraka unaweza kusema kuwa tafsiri hii imekosewa hususani katika mistari miwili ya mwisho lakini kimsingi mfasiri amefasiri vizuri kwa lengo la kuleta athari ya kimawasiliano katika utamaduni wa lugha ya Kiswahili. Kwa mfano msemo “A man brags about his own penis, however tine”, umetafsiriwa kama“Kila ndege huruka kwa ubawa wake”.A fool’s walking stick supports the clever”.Uk.22 ametafsiri kama“mjinga ndiye aliwaye”.Tafsiri ya namna hii pia mi naona ni nzuri kwani imetafsiriwa kimawasiliano na kimsingi haijapoteza maana ya msemo wa matini chanzi.

Vilevile tafsiri hii ni bora kwani unapoisoma haionekani kama imetafsiriwa, msomaji wa lugha lengwa anaposoma anapata athari ileile kama ilivyokusudiwa katika matini chanzi, hii ni kwa sababu vipengele vya fani na maudhui vimetafsriwa vizuri, kwa kiwango kikubwa mfasiri kafanikiwa kuhawilisha maudhui kama ilivyokusudiwa katika matini chanzi. Hivyo kwa misingi hii tunaweza kusema tafsiri hii ni bora. Lakinihii haimaanishi kuwa hakuna mapungufu katika tafsri hii. Mapungufu yapo ingawa ni machache sana.

Kuna upotoshaji wa maana katika baadhi ya vipengele vilivyotafsiriwa kwa mfano, sentensi “Even if poverty was to sell at five cents i would never buy it” imetafsiriwa kama “Dhiki hata ikiuzwa kwa senti moja naweza kununua, uk. 4”. Kimsingi tafsiri kama hii inapotosha maana ambayo ilikusudiwa katika matini chanzi, sentensi ya matini chanzi inalaani dhiki lakini hii ya matini lengwa inaona ni mbaraka. Pamoja na makosa haya kwa kiwango kikubwa mfasiri kafanikiwa, hata hivyo wataalamu wa tafsiri wanaamini kuwa hakuna tafsri iliyokamilifu na hiki ndicho tunachokiona katika tafsri hii.

5.1 Mchango wa tafsiri katika Fasihi Linganishi ya Kiswahili

Tafsri hutusaidia kujua na kuliganisha tamaduni za jamii nyingine na ile iliyoandikiwa tafsiri. Tamthilia ya “Nitaolewa Nikipenda” imetungwa katika mazingira ya jamii ya kikuyu, hivyo tafsiri ya tamthilia hii imesaidia kujua utamaduni wa Wakikuyu. Kwa mfano katika ukurasa wa 65, tunaweza kuona jinsi ndoa ya kikuyu inavyofungwa, utaratibu wa utoaji mahari pamoja na nyimbo ziimbwazo wakatika wa sherehe.

Pia kupitia tafsiri tunaweza kujua historia ya jamii husika. Katika tafsiri ya tamthilia hii tunaona historia ya taifa la Kenya tangu wakati wa ukoloni hadi wakati wa uhuru. Kwa hiyo hapa tunaelewa yale yote wananchi wa Kenya waliyoyapitia wakati wa ukoloni, kwa mfano katika uk. 32 mwandishi anaonesha adha walizopitia wananchi wa Kenya katika harakati za kupigania uhuru na baadae wakafanikiwa, uk 33. Pia tunaona katika uk. 34 wananchi wanaingia katika kipindi kingine cha uhuru lakini bado wanaendelea kupata adha zilezile kama walizozipata wakatiwa ukoloni.

Vilevile tafsiri husaidia kukuza fasihi ya lugha lengwa. Kupitia tafsiri fasihi ya lugha lengwa inanufaika na kuingizwa vipengele kadhaa vya lugha hususani misemo au methali ambazo hazikuwepo katika lugha lengwa, hivyo kwa kutafsiri misemo hii lugha lengwa nayo pia itakuwa imenufaika na misemo hiyo, kwa mfano, msemo; “when axes are kept in a one basket they must necessarily knock agaist each other” umefasiriwa kama;“vyuma vikiwa katika gunia moja havikosi kugongana” uk. 24. Kwa hiyo tunaweza kuwa tumeongeza msemo mwingine katika Kiswahili kupitia tafsiri hii. Vilevile tafsri ya tamthilia hii imeongeza idadi ya machapisho ya fasihi ya Kiswahili na hivyo itakuwa imeimarisha fasihi ya Kiswahili.

Pia tafsiri hutusaidia kujua itikadi ya mwandishi na pengine itikadi ya jamii husika. Kwa muktadha wa tamthilia hii tunaona mwadishi, anapinga sana tamaduni na  mtindo wa maisha ya kimagharibi ikiwa ni pamoja na dini za kigeni, lugha zao na mambo yote yaliyoletwa na wakoloni, uk. 5.

5.2 Changamoto katika kufasiri matini za kifasihi

Matiniza kifasihi ni tofauti kabisa na matini nyingine, lugha ya kifasihi ni tofauti kabisa na lugha ya 
kawaida na hii ndio haswa husababisha kuwapo na changamoto. Lugha ya kifasihi imetawaliwa na misemo, nahau, methali na tamathali za semi, vipengele hivi kimsingi ndio huunda lugha ya kifsihi. Na kwa hiyo mfasri anapokuwa katika mchakato wa kufasiri matini za kifashi ni lazima akumbane na changamoto katika kufasiri vipengele hivi. Kwa mfano anaweza kukutana na methali au msemo ambao haupo katika lugha lengwa kwa hiyo katika mchakato wa kufasiri anaweza kukosa kisawe cha methali au msemo huo katika lugha lengwa na akaishia kufasiri kisisisi au kutumia kisawe ambacho hupotosha maana. Kwa mfano, methali “A rich man’s fart does not stink” imetafsriwa kama“Mashuzi ya tajiri hayachukizi”. Ugumu aliopata mfasiri katika kufasiri methali ndio maana akaamua kufasiri kisisisi, lakini kimsingi ingetakiwa kutafutwa kisawe chake.

Tofauti za kiutamaduni, kuna maneno mengine ambayo sio rahisi kupata kisawe chake katika lugha nyingine, kwa hiyo mfasiri anapokutana na maneno kama hayo hupata changamoto kubwa kwa mfano, maneno kama kiruru na kang’aari uk. 103ni maneno ya kitamaduni yanayomaanisha aina ya pombe na hivyo mwandishi ameyaacha kama yalivyo.          

Endapo mfasiri hatokuwa na taaluma ya kutosha juu ya fasihi, hataweza kufasiri kwa uzuri  misemo, mafumbo, nahau, tamathali za semi na hata miundo na mitindo inayotumika katika kazi husika, kwa hiyo kufasiri matiniza kifasihi pia uhitaji utaalamu katika uwanja huo.

6.0 Hitimisho

Katika makala haya tumeangalia vitabu vya fasihi ya Kiswahili vilivyotafsiriwa, tumeangalia umuhimu wa tafsiri katika fasihi linganishi na pia tumeangalia changamoto zinajitokeza katika kufasiri matini za kifashi. Kwa hiyo kulingana na makala haya tunaweza kuona nafasi ya tafsiri katika taaluma ya fasihi linganishi, hivyo kuna ulazima mkubwa mtu anayeshughulika na tafsiri awe ni mjuzi wa fasihi, hii ni kwa lengo la kuzalisha zao bora la tafsiri ya kifasihi. Lakini pia kuna ulazima mkubwa kwa mtaalamu wa fasihi linganishi kujua taaluma ya tafsiri kwa sababu anapofanya ulinganishi kati ya tafsri na kazi za kifasihi ni lazima awe na uelewa wa kutosha juu ya taaluma ya tafsri. Kwa hiyo fasihi linganishi na tafsiri, kimsingi ni taaluma zinazoshikamana kuliko kuachana.

Marejeo

Aiello, F. (2005). “Translating a Swahili Novel into “Kizungu”: Separazione, the Italian                                  edition of Said Ahmed Mohamed’s Utengano”. Swahili Forum 12, 99-107.                                            Johannes Gutenberg University: Mainz, Germany.

Gromova, N.V (2004). “Tafsiri Mpya za Fasihi ya Kirusi. Kiswahili”. Swahili                                                   Forum 11, 121-125. Johannes Gutenberg University: Mainz, Germany.

Hassan, B.A (2011). Literary Translation:  Aspects of Pragmatic                                                       Meaning.                   Cambridge   Scholars Publishing: Cambridge.

Mwansoko, H.J.M na wenzake(2006) .Kitangulizi cha Tafsiri, Nadharia na Mbinu. TUKI.                       Dar-es-salaam

Remak, H.H. (1971). Comperative literature: Its Definition and Function. Carbondale:                            Southern Illinois.

Ruhumbika, G. (2003). “Tafsiri za Fasihi za Kigeni Katika Ukuzaji wa Fasihi ya                        Kiswahili”.Makala za Semina ya Kimataifa ya Waandishi wa Kiswahil (2003). TUKI. Dar es Salaam.

Wa Thiong’o, N. & Wa Mirii (1982). I Will Marry When I Want. East African Educatinal                                            Publishers: Nairobi.

Wa Thiong’o, N. & Wa Mirii (1982). Nitaolewa Nikipenda. East African Educatinal                                Publishers: Nairobi.